Archikatedra we Fromborku

Wykład wygłoszony w ramach obchodów 710 rocznicy nadania praw miejskich Fromborkowi. Prelekcję wygłosił dr Edmund Kurowski, 5 lipca 2020 r. na Rynku Miejskim we Fromborku.

Witam Państwa, zadaniem moim jest przedstawienie historii Fromborka z okazji 710 rocznicy jego lokacji. Jest to zadanie trudne, z tego względu, bo jak czytamy w programie obchodów ma być przedstawiona krótka historia miasta. Jest to skomplikowany dylemat, gdyż jak się Państwo orientują, historia Fromborka jest niezwykle bogata, zachodzi pytanie które momenty wybrać z jego dziejów a które jedynie zasygnalizować. W związku z obchodzoną rocznicą postanowiłem trochę szerzej przedstawić może mniej znane jego początki i funkcjonowanie.

Są w naszym kraju maleńkie miasteczka o wielkiej historii, bogate w unikalną zabytkową architekturę, godne trwałej pamięci. Te małe perełki stanowią cenny element wiedzy o historii Polski, będącej dowodem przebytej drogi na przestrzeni wieków. Jednym z tych miasteczek jest liczący w 2020 r. 2,7 tys. mieszkańców Frombork. Początki tego miasta sięgają XIII wieku, burzliwe jego losy, lata świetności i upadków, zasługują na trwałe upamiętnienie.

Zacytowany fragment pochodzi ze wstępu do monografii „Dzieje Fromborka”.

Okresy w historii Fromborka

I	Od zarania do 1466 r. pod wpływem państwa krzyżackiego
II	1466 do 1772 - miasto w granicach Rzeczypospolitej
III	1772 do 1945 - okres prusko-niemiecki
IV	od 1945 - obejmuje historię najnowszą

    Początki osadnictwa.

    W północno-zachodniej części Warmii, na miejscu dawniejszej jej stolicy, ślady osadnictwa ludzkiego sięgają czasów między czternastym a ósmym tysiącleciem przed naszą erą. Docierali tu najpierw myśliwy, kierując się w głąb borów z dorzecza Wisły, co potwierdzają używane przez nich krzemowe narzędzia tzw. kultury świderskiej od miejscowości Świdry koło Warszawy. Bogactwo fauny i flory sprzyjało późniejszemu rozwojowi osadnictwa przybyszy z różnych stron Europy. Sprzyjało to wzajemnemu przenikaniu kultur zwłaszcza języka. W miarę rozwoju gospodarczego i społecznego na ziemiach tych rozwijał się handel lądowy oraz morski z krajami głównie skandynawskimi a także łotewskimi i fińskimi. Był to handel wymienny, czego dowodem jest między innymi znaleziony pod Fromborkiem wrak łodzi pełnomorskiej, pochodzący z X wieku, oraz znaleziska wag, monet, odważników itp.

    Położenie geograficzne i warunki przyrodnicze.

    Wybór lokalizacji Fromborka nie był przypadkowy, wiązał się on z warunkami geograficznymi i przyrodniczymi miejsca osadnictwa. Leży u wybrzeży Zalewu Wiślanego na krańcach Niziny Młynarskiej i Wysoczyzny Elbląskiej, pomiędzy rzekami Baudą i Narusą. Tutejsze gleby to przeważnie brunatne ciężkie iły oraz bielice. Pod względem zasobów surowców mineralnych teren ten jest ubogi. Występują tu jedynie torfy i gliny. Potencjalne duże znaczenie mogą posiadać odkryte tu źródła wód leczniczych, które zlokalizowane są na wschód od miasta. Na klimat okolic Fromborka zasadniczy wpływ wywierają, napływ powietrza polarno-morskiego z północy, znaczne zalesienie i sąsiedztwo Zalewu Wiślanego. Dają też o sobie znać także sztormy na Bałtyku.

    Frombork w świetle badań archeologicznych

    Systematyczne badania archeologiczne we Fromborku, po II wojnie światowej, zostały zapoczątkowane w 1958 roku przez pracowników Instytutu Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk przez M. Gajewską - Kruppe, J. Kruppe i M. Dąbrowską. Celem tych doniosłych badań było szczegółowe poznanie badanych obiektów, ich pierwotnego charakteru, ukształtowania przestrzennego i zabudowy, oraz zmian jaki zaszły tu na przestrzeni dziejów. Zgromadzone materiały pozwoliły na poznanie takich dziedzin życia w środowisku, jak technika produkcji, konsumpcja i warunki bytu mieszkańców. Baniami objęto: w 1958 r. Wzgórze Katedralne, w 1967 r. kanonie św. Piotra i obszar miasta lokacyjnego, w 1974 r. szpital św. Ducha wraz z kaplicą św. Anny. W latach 1995-96 badano niezamieszkały obszar Starego Miasta w celu przygotowania tego terenu po przyszłe centrum Fromborka. Koncepcja ta czeka w dalszy ciągu na realizację. Nie miejsce tu na przedstawienie szczegółowe wyników poszczególnych badań, jedynie należy stwierdzić, iż były istotne dla dalszych badań i restauracji badanych.

    Początki miasta

    Okres przed lokacją

    Na temat okoliczności powstania grodu trwa wśród badaczy spór o to czy lokacja Fromborka dokonała się na „surowym korzeniu”, czy też zajęła miejsce starszej osady pruskiej. Zachowane bowiem w pobliżu Fromborka relikty grodzisk pruskich świadczą o starszym osadnictwie w tym rejonie. Pierwsze wzmianki o mieście pochodzą z aktu nadania z 1278 r. Biskupa Henryka I Fleminga swemu bratu Gerhardowi łanów ziemi pod Fromborkiem, oraz w akcie lokacyjnym Braniewa z 1284. W dokumentach tych wymieniony jest Frombork jak Castrum Dominae Nostrae oraz jako Civitas Frowemburg.
Z powstaniem miasta wiąże się też legenda o grodzie pruskim, którego właścicielką była Supona, wdowa po władcy grodu Kunigasie zwana również Gertrudą lub Plastwig, która za ocalałe życie w trakcie powstania pruskiego, ofiarowała swą posiadłość biskupowi Anzelmowi, lub jak podają inni proboszczowi Kapituły Henrykowi. Stąd jak dowodzą niektórzy, nazwa Frombork (Gród Pani) związany jest z tą legendą.
Istnieje także przekaz, iż nazwę z języka niemieckiego Frauenburg określili przybywający wraz z Gerhardem Flemingiem osadnicy na cześć Najświętszej Marii Panny, patronki Kapituły Warmińskiej. Nazwa ta jest bowiem przejawem powszechnego w średniowieczu kultu maryjnego. Na przestrzeni wieków spotykamy inne nazwy miasta, różniące się znaczeniem jak i pisownią, (dwadzieścia dwa określenia). Nie ma zgodności również co do tego kiedy nastąpiła lokacja miasta, wydanie bowiem oficjalnego dokumentu w 1310 roku, kończyło długo trwały spór o podział własności ziemskiej między miastem a Kapitułą. Wg G. Materna (historyk niemiecki) , pierwszymi osadnikami we Fromborku byli: dolnonieccy, saksończycy, flamandczycy i lubeczanie. Na ich czele stał Gerhard Fleming, brat biskupa Henryka. W jednym z dokumentów biskupich z 1287 roku, wymienione są nazwiska pierwszych mieszkańców. Oprócz G.Fleminga występują Peter von Krakau, Ludiko, Werner, Rotmanen. Pierwszym sołtysem Fromborka został najstarszy z braci Fleming. Po jego śmierci w1304 r. prawa po nim odziedziczył jego syn Eberhard. Jako posiadłości ziemskie przydzielił biskup osadnikom następujący teren: granicą wschodnią była rzeka Bauda, zachodnią rzeka Narusa, na północy linia Zalewu Wiślanego. Trudność stanowi precyzyjne określenie granicy południowej, ponieważ wymienione przez G. Materna niektóre miejscowości jak i elementy identyfikacyjne przestrzeni o charakterze przyrodniczym w dzisiejszych czasach są trudne do rozpoznania np. topola, rów, kopiec itp. Należy przypuszczać iż granica ta wiodła od Narusy poprzez obecny las i miejscowość Baranówka do Fromborka. Przeniesienie Katedry i Kapituły z Braniewa do Fromborka spowodowało konieczność przydzielenia dóbr kanonikom na ich utrzymanie w bezpośredniej bliskości ich , siedziby. Ponieważ tereny te były zajęte przez mieszczan, rozpoczął się długotrwały spór o częściowe ich przekazanie Kapitule.

    Lokacja miasta

    W dniu 8 lipca 1310 roku „...po dojrzałym wspólnym rozważaniu i przy całkowitej zgodzie Kapituły biskup Eberhard doprowadził dzieło do końca. W obecności wszystkich we Fromborku kanoników, wokół osiadłych lenników, przy udziale Rady sąsiedniego Braniewa sporządzono akt na Zamku Naszej Pani. Dokument został opatrzony pieczęciami biskupa i Kapituły, a proboszcz Petrus sporządził.”
Dokument lokacyjny, poza szczegółowym określeniem granic miejskich posiadłości, zawierał ponadto określenia prawa miejskiego, przywilejów miasta oraz zastrzeżenia pana lennego co do regaliów takich jak prawo wydobywania soli, złota, srebra, innych metali, oraz trzecią część opłat sądowych. Biskup zastrzegł sobie prawo zatwierdzania wilkierzy miejskich jak również burmistrza i rajców miejskich. Akt lokacyjny był uważany za największy dokument miasta. Był przedmiotem szczególnego szacunku, uroczyście przedstawiany na zebraniach, kiedy rozpatrywano jego treść, przechowywany był w ratuszu w specjalnych kasach. Losy oryginalnego aktu lokacyjnego Fromborka nie są dokładnie znane. Część historyków sądzi iż zaginął w czasie wojen szwedzkich. G. Matern natomiast stwierdził iż „...Ten cenny dokument, napisany na pergaminie, znajduje się jeszcze dziś (1910) w miejskim archiwum Fromborka. Jedwabne sznury zielono-czerwone i złoto-czerwone pozostały, pieczęć natomiast zginęła „Pieniądza tu nie bito. Do 1466 roku środkiem płatniczym był pieniądz Zakonu.

    Władze miasta

    Przy lokacji miast na Warmii występował zawsze ten sam pan lenny, jako inicjator lokacji. Był nim biskup lub Kapituła. Obok pana zwierzchniego drugą postacią przy lokacji każdego miasta był zasadźca zwany sołtysem. Pierwsi sołtysi miast warmińskich byli blisko związani z panem lennym. Rola sołtysa była znacząca, reprezentował swego pana i strzegł jego interesów. Do nich należała również jurysdykcja sądowa. Byli dobrze wynagradzani, stawali się najbogatszymi i najbardziej wpływowymi ludźmi w mieście. Funkcja ta była dziedziczna, stąd Kapituła w 1320 roku wykupiła urząd sołtysa i Frombork przestał być miastem biskupim. Jednym z jej pierwszych po przejęciu miasta zarządzeń 24 listopada 1320 r. Potwierdza ten fakt, jak również określiła kompetencje władz administracyjnych miasta, którą sprawowali dwaj burmistrzowie oraz dziesięcioosobowa rada miejska zatwierdzana przez Kapitułę.
Jedną z czołowych postaci w radzie był pisarz miejski, a także wójt zwany również burgrabią, miał on administracyjne i sędziowski uprawnienia, prowadził nadzór nad majątkami ziemskimi i lasami. Do pomocy w nadzorze miał żandarmów zwanymi także woźnymi lub gajowymi. Miasto utrzymywało też dwóch niższych rangą urzędników, sprawujących służbę miejską, noszących niebieskie mundury z żółtymi wypustami. Strojem galowym burmistrzów i radnych były czarne kapelusze i płaszcze. Raz na dwa lata 22 lutego w dzień św. Piotra apostoła po wyborach burmistrzów i radnych, składali przysięgę wierności miastu, połączone z biesiadą na której nowo powołani rajcowie stawiali beczki piwa.

    Herby i pieczęcie miasta

    Pierwszym herbem miasta, co do którego zgadzają się w większości wypadków zarówno historycy polscy jak niemieccy, jest brama miejska, umieszczona w czerwonym polu, flankowana przez dwie wieże. Nad blankami bramy umieszczona jest tronująca Maria, która trzyma dzieciątko Jezus. W późniejszych czasach powstawały kolejne wersje herbu. W okresie reformacji jej zwolennicy, utożsamiali postać kobiecą na herbie z legendarną Suponą – Gertrudą. Od 1605 r. na pieczęciach a później w herbie pojawia się jako pokutnica postać św. Marii Magdaleny, którą po potężnych nawałnicach i sztormach w dniu jej święta (22 lipca) mieszczanie obrali ją za patronkę i oddali się w jej opiekę. Aktualnie obowiązujący herb miasta od 1998 roku zatwierdzony został statutem Miasta. Z herbami nierozerwalne były pieczęcie miast, na których herby zajmowały centralne miejsce obowiązujące w danym okresie. Pieczęcie miasta Fromborka przechodziły interesującą ewolucje. Najstarsza pochodziła z XIV wieku, inne powstawały w związku za z aktualnymi wydarzeniami w mieście, np. 650 -lecia istnienia Fromborka, czy obchodami 500-lecia urodzin Kopernika. Obecna pieczęć miasta stosowana w szczególnych okazjach, zawiera herb zatwierdzony w Statucie Miasta i Gminy Frombork z 1998 roku.

    Wojny w XV w.

    Wojny były jednym z czynników determinujących warunki życia mieszkańców Fromborka. Jego usytuowanie w ważnym strategicznym punkcie dającym możność kontrolowania szlaku wodnego Zalewu Wiślanego a także lądowego z Malborka do Królewca, czyniły z niego obiekt pożądania i częstych napaści wojennych. W związku z tym wszelkie pożogi wojenne na Warmii nie omijały ten gród jak i Wzgórze Katedralne. Było to tym łatwiejsze, iż miast nie posiadało murów obronnych. Przykładem może być wojna głodowa z 1414 roku gdy zakon nie dotrzymał postanowień pokoju po bitwie pod Grunwaldem. W trakcie jej działań spalono miasto i spustoszono Katedrę, kościół farny i kanonie. Po czterdziestu latach względnego spokoju Frombork ponownie był widownią działań wojennych. Wiązały się one z wojną trzynastoletnią, gdy miasto przechodziło z rąk do rąk walczących stron. Szczególnie uciążliwa dla Wzgórza jak i miasta była obecność przez okres dziewięciu lat czeskiej załogi, którą Jan Bażyński osadził w warowni dla jej obrony. Oddział ten mszcząc się za postawę kanoników, zburzyli ołtarze, spalili obrazy, w zakrystii urządzili kuchnię a w prezbiterium stajnię. Zakończenie wojny i postanowienia II Pokoju Toruńskiego w1466r. Przyczyniły się, iż Frombork wraz z Warmią włączony został do Królestwa Polskiego stając się Prusami Królewskimi, natomiast ziemie, które do tej pory były we władaniu Zakonu Krzyżackiego określono mianem Prus Zakonnych.
Charakterystyczną cechą tego okresu były spory między Królem Polski a Kapitułą Fromborską wokół obsady biskupa warmińskiego. Każda że stron chciała mieć w tej kwestii głos decydujący, wiążący się z wpływami na Warmii. Rozstrzygnięcie konfliktu nastąpiło w 1512 roku, na mocy układu, wybrany biskup zobowiązany był do składania przysięgi lojalności królowi polskiemu. Układ ten znosił wszelkie powinności jakie na Warmię nałożył Zakon, zostawiając jedynie obowiązek czynszu i służby wojskowej. Ostatnia wojna z zakonem w latach 1519 – 1520 w której negocjacjach pokojowych uczestniczył między innymi Mikołaj Kopernik, zakończyła się czteroletnim rozejmem. Były to ostatnie lata istnienia zakonu, który został sekularyzowany. W 1525roku po podpisaniu pokoju z królem polskim, Wielki Mistrz złożył znany hołd królowi na rynku krakowskim, potwierdzając przynależność Warmii do Polski.

    Wybitne postacie Fromborka od XV do XVIII

    Po wydarzeniach nastąpił prawie stuletni okres pokoju. Odrestaurowano wówczas i rozbudowano system obronny Wzgórza. Zaczęło się rozwijać i wzbogacać miasto. W okresie tym przebywali i kierowali Warmią biskupi znani również poza jej granicami. Byli to między innymi : Maurycy Ferber, Jan Dantyszek, Tideman Gise, Stanisław Hozjusz, Szymon Rudnicki, sekretarz wielki koronny Stefana Batorego. Fundatorami wielu obiektów Wzgórza byli: Krzysztof Szembek, Michał Radziejowski oraz Adam Grabowski. Ostatnim biskupem warmińskim do rozbiorów był książę poetów Ignacy Krasicki, który często przebywał we Fromborku.
W Kapitule Fromborskie rozpoczął się jej okres polonizacji i świetności, a Frombork stawał się coraz bardziej znanym ośrodkiem życia umysłowego. Członkowie Kapituły, byli w znacznej mierze absolwentami i doktorami sławnych europejskich uniwersytetów. Ze względu na ramy czasowe wystąpienia wymienię kilka : Jan Plastwich, Tomasz Werner, Tomasz Treter, Adam Konarski, Stanisław i Tomasz Ujewscy i wielu innych.
Największą jednak sławę i rozgłos spośród kanoników fromborskich zdobył Mikołaj Kopernik. Ten typowy przedstawiciel Renesansu wszechstronnie wykształcony, posiadał szereg umiejętności i zainteresowań, dokonał we Fromborku w którym przebywał 30 lat rewolucyjnego odkrycia, które stało się podstawą nowego poglądu i wyobrażenia dotyczące wszechświata.

    Kataklizmy losowe i życie gospodarcze

    Przy tak świetnym rozkwicie myśli humanistycznej wśród członków kapituły, miasto mimo że pozostawało pod silnym jej wpływem nie rozwijało się w takim stopniu jak można było oczekiwać. Wpływ na tę sytuację miało sąsiedztwo potężnego Braniewa, a także ograniczenie kompetencji samorządu miejskiego, na skutek przejęcia ich przez administratora oraz wójta kapitulnego.
Do większych wydarzeń w mieście należały: ingres nowego biskupa do katedry, ich pogrzeby, gdy w sposób uroczysty przewożono ich zwłoki z Lidzbarka do Fromborka. Ponadto kataklizmy losowe, choroby zakaźne oprócz skutków wojen przyczyniały się do okresowych upadków życia w mieście, zabierając dużą liczbę ofiar. Lata 1349,1505-1507, 1564, 1576, 1602 i 1710 zapisały się w dziejach miasta występowaniem epidemii dżumy i zarazy. Do klęsk żywiołowych mających tu miejsce należy zaliczyć burze, sztormy i pożary. Domy najczęściej kryte słomą o konstrukcji szkieletowej, wypełnione gliną były łatwym łupem ognia. W dniu 10 października 1703r wybuch pożar na ulicy Kościelnej. Strawił całe miasto, łącznie z ratuszem i wieża kościelną na której stopiły się dzwony. Spalone miasto opustoszało, ludność szukała schronienia poza Fromborkiem. Stąd obecnie w mieście brak śladów sprzed tej pożogi.
Ludność starała się nie być bezradna wobec tego żywiołu. Według spisu fryderycjańskiego w ich posiadaniu był następujący sprzęt strażacki: sikawka z miedzianym kotłem na dwie beczki wody, cztery kadzie dębowe na wodę, dziewięć osęków i dwie drabiny, a każdy mieszkaniec musiał posiadać skórzane wiadro i dobrą drabinę.
Na odrębną uwagę zasługuje życie gospodarcze miasta. Jego mieszkańcy utrzymywali się głównie z rybołówstwa. rolnictwa, rzemiosła, drobnego handlu oraz zatrudniali się do różnych prac na Wzgórzu i w porcie.
Rzemieślnicy fromborscy zgrupowani byli w różnych cechach-około 11. Najbardziej znane poza Fromborkiem były wyroby rzemiosła garncarskiego. Bliskość dobrego surowca spowodowała, iż tą dziedziną zajmowało się kilkanaście warsztatów a ich wyroby znajdowały nabywców między innymi w Gdańsku i Królewcu. Również dobrą renomę i wielu chętnych miało ciemne fromborskie piwo, którego warzeniem zajmowała się w mieście znaczna część jego mieszkańców.
Rybołówstwo.
Prawo połowu ryb otrzymali mieszczanie w postanowieniach aktu lokacyjnego z 1310 roku, który zezwalał łowić gatunki wszystkich ryb za wyjątkiem węgorza na który powinni mieć zezwolenie Kapituły. Rybacy zrzeszeni byli w gildzie, jej członków charakteryzowała wielka solidarność i udzielanie wzajemnej pomocy
w krytycznych sytuacjach. W 1671r.gilda zrzeszała 27 rybaków, a 1723 – 15.

    Budowa i modernizacja portu

    Szansą rozwoju Fromborka, zarówno w przeszłości jak i obecnie był i jest port. O ile port rybacki funkcjonował tu od stuleci, to na pozwolenie budowy i rozwoju portu handlowo-morskiego, miasto napotykało na silny konkurencyjny opór zarówno Braniewa jak i Elbląga, obawiających się przejęcia przez Frombork części handlu morskiego. Dzięki nieugiętej postawie Kapituły w 13 listopada 1675 dokonano uroczyście otwarcie portu.
Wkrótce nowy port zaczął przynosić dochody, głównym odbiorcą towarów był Gdańsk.

    Szkolnictwo

    Szkolnictwo we Fromborku począwszy od lokacji zlokalizowane było w dwóch ośrodkach: przy katedrze oraz przy kościele parafialnym św. Mikołaja.
Zadaniem szkół parafialnych było przekazanie uczniom elementarnej wiedzy, oraz przygotowanie ich do udziału poprzez chór w nabożeństwach kościelnych.
W 1565 r. (protokół powizytacyjny) do szkoły uczęszczało około pięćdziesięciu chłopców. Część absolwentów szkoły kontynuowała naukę kolegium jezuickim w Braniewie.
Szkoła Katedralna
Zadaniem szkoły było przygotowanie młodzieży do stanu kapłańskiego. Sprawa ta miała niebagatelne znaczenie dla rozwoju nowo powstałej diecezji. Istniały tu dwa oddziały: gramatyczny i teologiczny. Przy kościele katedralnym istniała dobrze wyposażona biblioteka, uległa zniszczeniu w latach 1455-1477. Wykładowcami byli absolwenci europejskich uczelni. Całkowity jej upadek nastąpił w czasie wojny trzynastoletniej.

    Wojny polsko – szwedzkie w XVII w.

    Siedemnastowieczne wojny polsko-szwedzkie nie ominęły Fromborka. 11 lipca 1626 r. wojska szwedzkie weszły do Fromborka, podpalając miasto z czterech stron. Na okres trzech lat zostawili 300 osobową załogę. Okres te należał do najbardziej trudnych w dziejach miasta. Dokonane wówczas rabunki, przesądziły o późniejszym wyglądzie katedry i miasta. Łupem padły wszystkie obrazy, rzeźby, księgi wśród nich biblioteka Kopernika, organy, archiwalia, dzwony. W mieście natomiast od pożarów ocalał jedynie kościół parafialny.
W czasie drugiego najazdu szwedzkiego w 1655 r., zwanego potopem, Frombork podzielił los Warmii i został również zajęty. Kanonicy musieli uchodzić.

    Wojna Północna

    W czasie tej wojny Warmia stała się terenem przemarszów różnych wojsk: polskich, saskich i szwedzkich. Okupanci nękały miasta kontrybucjami, głównie żywności, pasz oraz grabieżami. W wyniku wojny wzrosła potęga Prus, które coraz śmielej ingerowały w sprawach Warmii, zmalała rola Polski.

    Okres prusko-niemiecki w historii miasta (1772-1945)

    Przejęcie Fromborka we władanie pruskie nastąpiło 13 września 1772 roku. Od tego momentu zapoczątkowano zmiany personalne i organizacyjne. Decyzją władz pruskich usunięto fromborskiego burmistrza, uchylono lubeckie prawo miejskie, a władzę przejął pruski urzędnik. Warmię podzielono na dwa powiaty: braniewski i lidzbarski. Komornictwo fromborskie włączono do powiatu braniewskiego. Po przejęciu Warmii władze pruskie jeszcze w 1772 r. dokonały spisu ludności i inwentarza zwany pod nazwą spisu fryderiańskiego. Pozytywną stroną spisu było to iż po raz pierwszy dokonano na Warmii tak skrupulatnego przeglądu, którego wyniki zachowane do dziś, pozwalają na dość precyzyjne określenie stanu różnych dziedzin życia w dominium warmińskim. Po licznych wojnach Frombork i okolice były w krytycznej sytuacji gospodarczej i ludnościowej, np. w 1817 roku ludność miasta wynosiła 1380.
W 1836r. Przeniesiono siedzibę biskupa warmińskiego z Lidzbarka do Fromborka. Ożywienie gospodarcze nastąpiło w II poł. XIX wieku. Powstały w tym czasie kolejne browary, rozbudowano młyn, zmodernizowano port, rozpoczęto budowę drogi Elbląg – Królewiec, w związku z tym zmieniony został układ niektórych ulic w mieście. Na większą skalę zaczęło rozwijać się rybołówstwo, rolnictwo i handel morski jak i lądowy. W 1899roku uruchomiono drogę kolejową, którą dokładnie w setną rocznicę jej istnienia zlikwidowano. Z innych inwestycji można powstanie poczty, tartaku, gazowni, budowę piętrowych domów, w tym ratusza.
Znaczącym dla miasta było powstanie w 1928r Ortopedycznego Zakładu Leczniczego, o który zabiegało siedem miast warmińskich. Był to jak na owe czasy zakład nowoczesny w którym przeprowadzano rocznie około 100 zabiegów, wykonywanych przez najwybitniejszych specjalistów tej dziedziny. Popularność tej placówki sprawiła, iż korzystali z jej usług mali pensjonariusze z różnych regionów Niemiec. Kontynuacją działalności medycznej o zmienionej specjalności jest obecnie miejscowy szpital, który zatrudnia największą liczbę pracowników w mieście.

    Stosunki społeczno-ekonomiczne 1914-1945

    Frombork jak i powiat braniewski należący do rejencji królewieckiej, był jednym z nielicznych w prowincji wschodnio-pruskiej, które uniknęły okupacji wojsk rosyjskich i bezpośrednich zniszczeń wojennych. Liczba ludności w 1936 r. wynosiła 3086. Na wzrost ludności przyczynił się przyrost naturalny oraz masowe wewnętrzne ruchy migracyjne. Największym zakładem w mieście był tartak ze stolarnią, których produkcja przeznaczona głównie na potrzeby armii. Z chwilą wybuchu II wojny św., obostrzono przepisy regulujące życie w mieście. Większość mężczyzn powołano do wojska, później także starszych i młodzież. Począwszy od poł. XIX wieku wzrosło zainteresowanie postacią Kopernika. Przybywali do miasta turyści szukając pamiątek po astronomie i miejsca jego pochówku. Na ich potrzeby funkcjonowały trzy hotele, otwarto kąpielisko i zaczęły regularnie kursować statki do Krynicy Morskiej. Część badaczy głównie polskich rozpoczęło poszukiwania i badania w Szwecji wywiezionych z Polski zasobów archiwalnych i bibliotecznych. Poszukiwania te kontynuowano również po II wojnie światowej.
Ważną organizacją kulturową było Warmińskie Towarzystwo Historyczne, zajmujące się głównie działalnością edytorską i badawczą dziejów Warmii. Jednym z członków Towarzystwa był ksiądz kanonik Władysław Świtalski, który także działał w wielu towarzystwach europejskich. Pełnił odpowiedzialne funkcje kościelne. W czasie II wojny św. opiekował się przebywającymi we Fromborku, polskimi jeńcami wojennymi. Odprawiał dla nich nabożeństwa w przykatedralnej w kaplicy polskiej. Okoliczności jego śmierci do dnia dzisiejszego budzą emocje w środowisku fromborskim, była ona niczym nie uzasadniona. Aktualnie prowadzony jest proces beatyfikacyjny tego zasłużonego księdza profesora.

    Najnowsza historia Fromborka

    W styczniu 1945 roku ruszyła ofensywa wojsk radzieckich którymi dowodził generał Mikołaj Gusiew. Generalny atak na miasto nastąpił 8 lutego 1945 r., zakończony dzień później całkowitym jego zajęciem.
Przed nadejściem frontu przez Frombork przelewała się ogromna rzesza ludności niemieckiej z różnych rejonów Prus, którzy pragnęli poprzez zamarznięty Zalew dostać się na Mierzeję Wiślaną, gdzie okrętami ewakuacyjnymi mieli odpłynąć w głąb Niemiec. W trakcie przeprawy nastąpił atak wojsk radzieckich z lądu i powietrza, który spowodował iż tysiące ludzi wraz z dobytkiem zatonęło. Exodus tej ludności pochłonął ok. 500 tys. osób.
Władzę w mieście sprawował rosyjski komendant miasta, który w sierpniu 1945 roku przekazał ją administracji polskiej, p.o. burmistrzem został Staniśław Rink.
W trakcie działań wojennych miasto uległo zniszczeniu w 70%. W połowie 1945 roku zamieszkiwało w mieście 750 osób, pod koniec tego roku – 260, a w marcu 1946 r., tylko 58. Zmiany te nastąpiły w wyniku dobrowolnej lub przymusowej emigracji do Niemiec.
Od drugiej połowy 1945roku zaczęli liczniej przybywać na Warmię repatrianci ze Wschodu głównie z Wileńszczyzny, a od 1946 osadnicy z województwa warszawskiego. Kolejna faza osadników przybyła do Fromborka i okolic w 1947 roku w ramach akcji „Wisła”. Pochodzili głównie z byłych województw: rzeszowskiego, lubelskiego i białostockiego. Wysiedlani byli pod   przymusem. Wyznawali wiarę grekokatolicką, prawosławną i katolicką. Używali także odmiennego języka w zależności od miejsca pochodzenia.
W ten sposób pod koniec lat czterdziestych Frombork podobnie jak i inne tereny tzw. ” Ziem Odzyskanych”, stanowił swoistą mozaikę kulturową, językową i wyznaniową. Pomimo tak zróżnicowanego społeczeństwa kroniki miasta nie odnotowały tu drastycznych konfliktów społecznych.
Podstawową kwestią zarówno dla przybywających do miasta jak i osiadłych mieszkańców było zdobywanie żywności. Większość zakładów produkujących żywność była zniszczona. Wprowadzony system kartkowy nie zaspakajał potrzeb. Zboże leżące na stertach mokre i uszkodzone przez gryzonie nie nadawało się do konsumpcji. W związku z tym groziła klęska głodu. Jak wspomniano miasto w wyniku działań wojennych zniszczone zostało w 70%, w największym procencie dawne miasto lokacyjne, szkody w obrębie Wzgórza były również niemałe. Według relacji mieszkańców miasta żyjących w tamtym okresie, część zabudowań uległa zniszczeniu już po wkroczeniu Armii Czerwonej do miasta. Wtedy miano wysadzić w powietrze kościół parafialny, ratusz, młyn, oraz pałac biskupi na Wzgórzu.
W październiku 1945 roku wskutek zmniejszenia się liczby mieszkańców. Frombork po raz pierwszy w swej historii utracił prawa miejskie, wydaje się iż ta decyzja władz była niezbyt fortunna. Znaczenie miasta w dalszym ciągu było duże (zabytki, Kopernik, turyści).
W lutym 1958 roku miasto otrzymało prawa osiedla, a we wrześniu przywrócono Fromborkowi prawa miejskie. Gorącym orędownikiem ich przywrócenia i rozbudowy miasta był Prezes Polskiej Akademii Nauk prof. Tadeusz Kotarbiński, chcący godnie uczcić zbliżającą się rocznicę 650 - lecia lokacji miasta.

    Ważniejsze wydarzenia w mieście po 1945 roku

    Po II wojnie światowej Frombork był świadkiem kilku wydarzeń o zasięgu nie tylko krajowym:
Rok 1953 w związku 410 rocznicą śmierci Kopernika ogłoszono w Polsce Rokiem Kopernikowskim. Inauguracja jego odbyła się we Fromborku z udziałem członków Rządu z ówczesnym premierem Bolesławem Bierutem.
W 1960 r. jak wspomniano obchodzono 650 rocznicę nadania praw miejskich Fromborkowi.
Miasto było również miejscem w którym obchodzono jedną z centralnych uroczystości kościelnych związanych z 1000 - leciem Chrztu Polski. Odbyły się one 19 czerwca 1966 roku na dziedzińcu katedralnym, w których brali udział pielgrzymi (około 20 tys.),członkowie episkopatu Polski z księdzem prymasem Stefanem Wyszyńskim.
Największe znaczenie dla rozwoju Fromborka po 1945 roku, było przygotowanie do obchodów przypadającej w 1973 roku 500 rocznicy urodzin Mikołaja Kopernika. Ogrom zadań jakie należało wykonać mógł zostać wykonany jedynie przy pomocy władz centralnych.
Również harcerze w ramach znanej akcji pod nazwą Operacja 1001 Frombork,
która zapoczątkowana została w 1967r. przyjęli jako główne zadanie przywrócenie Fromborkowi dawnej jego świetności. Brało w niej udział 46 tys. Harcerzy
i instruktorów.
Podsumowując zakres wykonanych wszystkich prac do 1973 r. należy stwierdzić,
iż Frombork zdecydowanie zmienił swój wizerunek. Z przeciętnego prowincjonalnego miasteczka, stał się jak na owe czasy miejscowością, nowoczesną, schludną i atrakcyjną.

    Obchody 500-lecia urodzin M. Kopernika

    Na świecie

    Ogłoszony przez UNESCO rok 1973 Rokiem Kopernika, miał swe odbicie w obchodach tej rocznicy w szeregu krajach i przybierał ich różne formy. Generalnie uczczono pamięć astronoma we wszystkich krajach europejskich, a także w Stanach Zjednoczonych, Związku Radzieckim, oraz na innych kontynentach – Japonii Kanadzie, Meksyku Argentynie, Brazylii, Algierii, Libii, Chinach i Mongolii.

    W Polsce

Obchody w Polsce koncentrowały się głównie w organizacji kongresów, zjazdów, wystaw tematycznie związanych z astronomem, wydaniem szeregu publikacji, przyjęcie nazwy Kopernik przez szkoły, instytucje, odsłonięte zostały w szeregu miejscowościach pomniki uczonego, w tym we Fromborku. Imieniem astronoma nazwano samolot pasażerski PLL, prom łączący Świnoujście z Ystad, okręt Marynarki Wojennej. Nakręcony został pełnometrażowy film Kopernik.

    We Fromborku

    Odświętny charakter miały zorganizowane we Fromborku uroczystości kościelne, bowiem jako kanonik był członkiem Warmińskiej Kapituły Katedralnej, posiadał w Katedrze swój ołtarz i dwie kanonie. Episkopat Polski powołał specjalną Komisję, która miała za zadanie przygotowanie i koordynację obchodów w Polsce i za granicą. Komisji przewodniczył ks. kardynał Karol Wojtyła – metropolita krakowski.
Centralne uroczystości odbyły się 17 czerwca 1973r, pod przewodnictwem Prymasa Polski. Uroczysta suma odprawiona została przy ołtarzu polowym, którym głównym celebrantem był ks. kardynał Wojtyła, któremu asystowali biskupi z tzw. Szlaku Kopernikowskiego, homilię wygłosił ks. kardynał Stefan Wyszyński. (Frombork jest jedyną miejscowością, w której nie uwzględniono pobyt późniejszego papieża a obecnie świętego zarówno w katedrze jak iw mieście).
Państwowe uroczystości związane z tą doniosła rocznicę odbyły się 15 lipca 1973 r. z udziałem ówczesnych najwyższych władz państwowych z Edwardem Gierkiem, Henrykiem Jabłońskim i Piotrem Jaroszewiczem. W trakcie uroczystości podsumowano wyniki Operacji 1001 Frombork , zasłużonych dla rozwoju miasta udekorowano odznaczeniami państwowymi. Zebrani zgromadzili się w centralnym placu miasta u stóp pomnika astronoma Okolicznościowe przemówienie wygłosił prof. Henryk Jabłoński.

    Z innych ważnych uroczystości które odbywały się mieście, należy wymienić ingresy nowo powołanych biskupów warmińskich do katedry, centralne uroczystości z udziałem Episkopatu Polski z okazji 750 - lecia Kapituły Fromborskiej i 770 - lecia powstania Diecezji Warmińskiej.

    Jedną z najważniejszych spraw która nurtowała nie tylko badaczy, była sprawa pochówku astronoma we Fromborku. Pierwsze badania tej kwestii, miały miejsce w XIX w, kiedy przybyli tu profesorowie Tadeusz Czacki i Marcin Molski. Przez wiele lat nie zdołano odkryć tę tajemnicę. Systematyczne badania z inicjatywy między innymi prepozyta kapituły biskupa Jacka Jezierskiego, podjął się zespół pod kierownictwem prof. Jerzego Gąsowskiego z Akademii Humanistycznej w Pułtusku. Znaleziono szczątki, które po przeprowadzeniu badań zostały zidentyfikowane jako należące do Wielkiego Astronoma. Cały proces poszukiwania, a następnie ponownego pochówku kanonika Kopernika w 2010 roku, miał znaczenie ponadregionalne o zasięgu światowym.

    Kończąc zacytuję fragment wystąpienia prof. Kotarbińskiego z okazji 650-lecia   nadania praw miejskich Fromborkowi, stwierdził: „Wszystkie obchody historyczne w których składamy hołd przeszłości, mają sens tylko wówczas, kiedy zyskuje na nich teraźniejszość i przyszłość”.
I tego państwu życzę.

Dziękuję za uwagę
dr Edmund Kurowski